Αρχαία Ήλιδα

Η Ήλιδα βρίσκεται στο μέσον της Ανατολικής κοιλάδας του Πηνειού ανάμεσα στα σημερινά χωριά Παλαιόπολη, Καλύβια, Αυγείο και το λόφο της Κολοσκοπής ή Παλαιόπυργο...

Κατά τον Στράβωνα:
...Ονομάζουν λοιπόν τώρα Ηλείαν την παραλιακή περιοχή που βρίσκεται μεταξύ των Αχαιών και Μεσσηνίων στο εσωτερικό δε φθάνει μέχρι τη Φολόη της Αρκαδίας...
...Η τωρινή πόλη Ήλις δεν είχε κτισθεί ακόμη την εποχή του Ομήρου, αλλά η χώρα κατοικείτο κατά χωρία. Ονομαζόταν δε Κοίλη Ήλις από την διαμόρφωση του εδάφους...
Το όνομα Ήλις ετυμολογείται από το δωρικό Fάλις (Άλις) προερχόμενο από τον τύπο ualnis - uallis, δηλαδή κοίλη χώρα

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η άποψη του Παυσανία για την ιστορία της Ήλιδας αναφέρει ως πρώτο βασιλιά της περιοχής τον Αέθλιο, γιό του Δία και της κόρης του Δευκαλίωνα. Ο γιος του Αέθλιου ο βασιλιάς Ενδυμίωνας άφησε το βασίλειό του στο γιό του Επειό , νικητή σε αγώνα δρόμου που είχε προκηρύξει μεταξύ των τριών γιων του για τη διαδοχή. Κατόπιν βασίλεψε ο γιος του Επειού Ηλείος από τον οποίο η χώρα ονομάσθηκε Ήλις και οι κάτοικοι Ηλείοι. Γιος του Ηλείου ήταν ο γνωστός για την αντιπαράθεσή του με τον Ηρακλή Αυγείας. Στη συνέχεια βασίλεψαν οι ομηρικοί ήρωες Αγασθένης, Αμφίμαχος, Θάλπιος, Διώρης και Πολύξενος και μετά ο γιος του Πολύξενου Αμφίμαχος και ο γιος του Αμφίμαχου Ηλείος επί του οποίου μπήκαν οι Δωριείς στην Πελοπόννησο.
Από τις ανασκαφές του Αυστριακού Ινστιτούτου κατά τα έτη 1910-1914 και από αυτές που πραγματοποίησε ο Νικόλαος Γιαλούρης το 1960, προκύπτει πως η Ήλιδα κατοικήθηκε από την Πρωτοελλαδική εποχή. Η πόλη βρισκόταν στην κορυφή της ακρόπολης και απλωνόταν βορειοδυτικά προς τον Πηνειό, στον χώρο όπου αργότερα τον 4ο αιώνα κτίσθηκε το θέατρο. Αποτελούσε κατά τους Μηκυναϊούς χρόνους μία από τις πέντε σπουδαιότερες πόλεις του βασιλείου των Επειών, με αξιόλογη συμμετοχή στον Τρωϊκό πόλεμο.
Η πρώτη οργάνωση της Ήλιδας σε πόλη - κράτος πιθανόν να έγινε λίγο μετά την κάθοδο των Δωριέων οι οποίοι παρέδωσαν την Ήλιδα στον Αιτωλό Όξυλο σε ανταμοιβή για την βοήθειά του να μπουν στην Πελοπόννησο. Αυτός ίδρυσε τον πρώτο συνοικισμό στην Ήλιδα. Στη συνέχεια και γύρω στον 11ο αιώνα η πόλη απλώνεται στην κοιλάδα του Πηνειού και στη συνέχεια υποτάσσει την Ακρώρεια και το δυτικό τμήμα της Πίσας με το ιερό της Ολυμπίας. Κατά τον Στράβωνα οι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτελούν εύρημα της Ήλιδας η οποία διεξήγαγε τις πρώτες Ολυμπιάδες. Από τότε η Ήλιδα αποτελεί πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της περιοχής και ευημερεί. Τηρεί ουδετερότητα στις διαμάχες των Ελληνικών πόλεων. Ανακηρύσσεται "ιερή" και καθιερώνει την "εκεχειρία".
Στη συνέχεια οι Ολυμπιακοί Αγώνες αναδιοργανώνονται με τη γνωστή τους μορφή από τον Ίφιτο, απόγονο του Όξυλου με συμβατική ημερομηνία πρώτης Ολυμπιάδας το 776 π.Χ. και πρώτο Ολυμπιονίκη τον Ηλείο Κόροιβο. Εκατό χρόνια αργότερα οι Πίσα ανακτά την ανεξαρτησία της και αναλαμβάνει αυτή την οργάνωση και διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων με την βοήθεια του Αργείου Φείδωνα. Έναν όμως αιώνα αργότερα η Ήλιδα με την βοήθεια της Σπάρτης ξαναπαίρνει την Πίσα και το ιερό της Ολυμπίας οριστικά. Η ζωή της χώρας κατευθύνεται από την Ήλιδα, ενώ στον δήμο εκλέγονται αξιωματούχοι από το σύνολο των ελεύθερων πολιτών της.
Την εγκατάλειψη της ουδετερότητάς της και την συμμετοχή της στον Πελοποννησιακό πόλεμο πλήρωσε ακριβά με εισβολές, λεηλασίες και μειώσεις των εδαφών της. Το 191 π.Χ. εντάσσεται στην Αχαϊκή συμπολιτεία καί τερματίζεται έτσι η ανεξαρτησία της.
Δεν παίρνει μέρος στους αγώνες των ελληνικών πόλεων κατά των Ρωμαίων, αφού το κυβερνόν τότε κόμμα στην Ηλεία ήταν φιλορωμαϊκό. Ως τμήμα της Ρωμαϊκής Επαρχίας από το 146 π.Χ. συνεχίζει να αναπτύσσεται κυρίως από την εντεινόμενη αγροτοποιμενική δραστηριότητά της.
Το 267 μ.Χ. λεηλατείται από τους Γότθους, ενώ στα βυζαντινά χρόνια υποφέρει, με εξαίρεση την εποχή του Ιουλιανού που την απαλλάσσει από την φορολογία. Το 393 μ.Χ. ο Θεοδόσιος ο Α΄ απαγορεύει την διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων. Το 395 μ.Χ. λεηλατείται από τον Αλάρυχο ενώ το 425 μ.Χ. ο Θεοδόσιος ο Β΄ διατάζει την καταστροφή όλων των μνημείων του Αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού. Το 467 μ.Χ. λεηλατείται από τους Βανδάλους, ενώ το 522 μ.Χ. η καταστροφή της Ήλιδας συμπληρώνεται από μεγάλο σεισμό. Η παρακμή έχει επέλθει, ενώ το τελευταίο πετραδάκι της καταστροφής και εξαθλίωσης τοποθετούν τυχοδιώκτες Φράγκοι, οι οποίοι μετά το 1204 μ.Χ. κτίζουν στην ακρόπολη της Ήλιδας κάστρο με υλικά της κλασικής και της ελληνιστικής εποχής.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

Η γεωγραφική θέση της Ήλιδας και η διαμόρφωση του εδάφους της επηρέασαν αποφασιστικά στην οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης - κράτους. Το ήπιο κλίμα και το εύφορο έδαφος που ποτιζόταν από δύο ποταμούς, τον Πηνειό και τον Αλφειό, συνετέλεσαν στην ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Τα σπουδαιότερα γεωργικά προϊόντα ήταν η βύσσος (είδος μεταξοβάμβακα), το λινάρι, τα δημητριακά, το κρασί, το λάδι, τα φρούτα και διάφορα θεραπευτικά φάρμακα. Οι κάτοικοι της Ήλιδας ασχολούνται ακόμα με την μεταλλουργία, τη χρυσοχοΐα, την αγγειοπλαστική, την υαλουργία, και την ναυπηγική. Δείγματα από προϊόντα αυτών των επαγγελμάτων βρίσκουμε σε πολλά αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, όπως όπλα, χρυσά κοσμήματα, χάλκινα σκεύη, και κεραμικά με ιδιαίτερη τεχνοτροπία. Ιδιαίτερα γνωστά ήταν η "ηλειακή" λήκυθος και οι περίφημοι οξυπύθμενοι αμφορείς. Ακόμη το επάγγελμα του μαγείρου ήταν από τα πιό αξιόλογα. Η μαγειρική των Ηλείων εθεωρείτο ως η πιο αξιόλογη ανάμεσα σ' όλες τις πόλεις της Αρχαίας Ελλάδας. Στο σημείο αυτό αξίζει να θυμηθούμε ότι ο πρώτος Ολυμπιονίκης, ο Ηλείος Κόροιβος ήταν μάγειρας.
Η Ήλιδα υπήρξε ονομαστή στη νομισματοκοπία. Ιδιαίτερα τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.Χ. Έκοψε στατήρες αργυρούς, τριώβολα, δραχμές και οβολούς. Οι παραστάσεις των νομισμάτων διακρίνονταν για την ποικιλία των θεμάτων. Θεότητες όπως ο Δίας, ο αετός, το φίδι, ο λαγός, ο κεραυνός και η Νίκη ήταν από τα πιό προσφιλή θέματα.
Η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν ένα δύσκολο έργο, καθώς έπρεπε να αντιμετωπισθεί ένα πλήθος ζητημάτων που αφορούσαν τους αθλητές, τη μετακίνηση και διαμονή πολλών χιλιάδων εκπροσώπων πόλεων, καθώς και την προετοιμασία των αγωνιστικών χώρων και του ιερού της Ολυμπίας. Με την εκεχειρία, απαγορευόταν η είσοδος σε οποιονδήποτε ένοπλο στο έδαφος της Ήλιδας και η ίδια η πόλη μετατρεπόταν σε έναν τεράστιο χώρο υποδοχής αθλητών και συνοδών τους. Τον τελευταίο μήνα πριν από την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων οι αθλητές τον περνούσαν στο παλαιό γυμναστήριο της Ήλιδας όπου με την αυστηρή εποπτεία των Ελλανοδικών διδάσκονταν τους κανόνες του τίμιου αγώνα. Λέγεται μάλιστα ότι στην Ήλιδα γινόταν ένα είδος προκριματικών Αγώνων ώστε στη Ολυμπία να πάνε μόνο οι άριστοι. Όταν ολοκληρωνόταν το προκαταρκτικό αυτό στάδιο, Ελλανοδίκες και αθλητές έπαιρναν την Ιερά Οδό που οδηγούσε στην Ολυμπία. Ο δρόμος αυτός είχε μήκος 57.500 μέτρα και περνούσε από τις περιοχές της σημερινής Αμαλιάδας, Μυρτιάς και Προφήτη Ηλία, προχωρούσε προς το Σκουροχώρι και περνώντας έξω από τον Πύργο ακολουθούσε την αριστερή όχθη του Αλφειού κι έφθανε στην Ολυμπία.
Σε αντίθεση με την πόλη κράτος της Αθήνας, η θέση της γυναίκας στην Ήλιδα ήταν πολύ σημαντική. Λέγεται ότι οι γυναίκες συνετέλεσαν στην ιστορική συμφιλίωση Ηλείων - Πισαίων. Σ΄αυτές ανέθεσαν αργότερα την οργάνωση των Ηραίων που ήταν πανελλήνιοι αγώνες γυναικών προς τιμήν της Ήρας και γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην Ολυμπία. Στους αγώνες αυτούς απαγορευόταν η παρουσία ανδρών.

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

Η συμβολή της Ήλιδας στη φιλοσοφία ήταν σημαντική, με κυριότερους εκπροσώπους τον ιδρυτή του σκεπτικισμού Πύρρωνα, τον μαθητή του Σωκράτη Φαίδωνα, τον σοφιστή και ειδικό στα ζητήματα αισθητικής Ιππία, τον φιλόσοφο της Μεγαρικής Σχολής Αλεξίνο και τον μαθητή του Πλάτωνα Φορμίωνα.
Το γεγονός ότι η Ήλιδα ήταν διάσπαρτη από αγάλματα μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η γλυπτική αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Ανάμεσα στους σημαντικότερους γλύπτες ξεχωρίζουν ο Κολώτης, συνεργάτης του Φειδία και κατασκευαστής του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς στην ακρόπολη της Ήλιδας, ο Λίβων, αρχιτέκτων του ναού του Δία στην Ολυμπία και ο Κάλλων, γνωστός σε όλο τον τότε ελλαδικό χώρο.
Τα κυριότερα κτίρια της Αρχαίας Ήλιδας ήταν:
· Το Γυμνάσιο, όπου οι αθλητές έκαναν προπόνηση πριν πάνε στην Ολυμπία
· Ο Δρόμος της Σιωπής που ένωνε τα λουτρά με το Γυμνάσιο και περνούσε κοντά στο ιερό της Αρτέμιδος Φιλομείρακας
· Η Αγορά και ο Ελλανοδικαιώνας που ήταν η έδρα των Ελλανιδικών
· Το μνημείο του Πύρρωνα
· Το Ιερό του Άδη
· Το ιερό της Τύχης
· Το Θέατρο, όπου οι θεατές καθισμένοι έβλεπαν προς τον Πηνειό. Καταστράφηκε πιθανόν το 267 μ.Χ.
· Το Ιερό του Διονύσου
· Το Ιερό της Αθηνάς στην ακρόπολη με το χρυσελεφάντινο άγαλμα

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η αξιοποίηση της Ήλιδας αποτελεί αναγκαιότητα εθνικής σημασίας. Πέραν της οικονομικής ανάπτυξης που μπορεί να φέρει στην περιοχή, θα μπορούσε άριστα ο επισκέπτης να συνδυάσει την επίσκεψή του τόσο στον χώρο διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων όσο και στον χώρο πραγματοποίησής τους, αποκτώντας έτσι μια πλήρη εικόνα της τότε πραγματικότητας.
Δυστυχώς όμως δεν έχουν διατεθεί τα απαιτούμενα κονδύλια τόσο για την επανέναρξη των ανασκαφών, όσο και για την αναστήλωση του αρχαίου θεάτρου και την δημιουργία σύγχρονου μουσείου, με αποτέλεσμα η Αρχαία Ήλιδα, η διοργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων, να παραμένει σχεδόν άγνωστη σε πολλούς Έλληνες.
Μόνη φωτεινή εξαίρεση αποτελεί η πρωτοβουλία της "Εταιρείας Φίλων Αρχαίας Ήλιδας", η οποία με μία σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων κατόρθωσε να ξαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα της Αρχαίας Ήλιδας και να καθιερώσει το Φεστιβάλ Αρχαίας Ήλιδας ως το κατ' εξοχήν πολιτιστικό γεγονός της Δυτικής Πελοποννήσου με ευρεία ανταπόκριση. Το νεκρό θέατρο της Αρχαίας Ήλιδας ξαναζωντάνευε κάθε χρόνο για να θυμίζει σε αυτιά που δεν θέλουν να ακούνε ότι στον χώρο αυτόν κάποτε έλαμψε το Ολυμπιακό ιδεώδες και άφησε έντονα σημάδια η πολιτιστική ανωτερότητα των κατοίκων της πόλης αυτής