Debtocracy: Γιατί δεν συνυπέγραψα

του Γιάνη Βαρουφάκη

Το ντοκιμαντέρ Debtocracy το είδατε φαντάζομαι (αν όχι πατήστεεδώ για να το δείτε - αξίζει). Πριν το σχολιάσω, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή....

Στις 2 Φεβρουαρίου πήρα ένα email από τον Jamie Galbraith, γνωστό οικονομολόγο (και γιο του μεγάλου John Kenneth Galbraith), με το οποίο με ρωτούσε την άποψή μου για την προσπάθεια δημιουργίας μιας Επιτροπής Λογιστικού Ελέγχου (ΕΛΕ) της οποίας στόχος θα ήταν να μελετήσει προσεκτικά την σύσταση του ελληνικού δημόσιου χρέους: σε ποιον χρωστάμε, πότε δανειστήκαμε, για ποιον λόγο, τι έγιναν αυτά τα χρήματα, κατά πόσον η Βουλή και η κοινή γνώμη τηρείτο ενήμερη για αυτές τις συμφωνίες δανεισμού κλπ. (Το κείμενο με το οποίο περιγράφεται η συγκεκριμένη προσπάθεια διατίθεται εδώ ενώ μια πολύ πιο επιστημονικά διεξοδική παρουσίαση, υπό την επιμέλεια του καλού συνάδελφου Κώστα Λαπαβίτσα, βρίσκεται εδώ). Το ερώτημα του Galbraith ήταν αν θεωρώ σκόπιμο να υπογράψει (κι αν εγώ θα υπέγραφα). 

Διάβασα προσεκτικά το σκεπτικό της ΕΛΕ. Εξ αρχής η προδιάθεσή μου ήταν θετική. Πράγματι, η διαφάνεια και η λογοδοσία αποτελούν βασικές αρχές της δημοκρατίας χωρίς τις οποίες η δημοκρατία δεν είναι παρά ένα άδειο πουκάμισο με το οποίο καλύπτονται λογιών-λογιών απολυταρχικές ανομίες. Ο λαός, είναι αλήθεια, δικαιούται να γνωρίζει σε ποιον χρωστά και τι έγιναν τα χρήματα τα οποία δανείστηκαν κατά καιρούς οι κυβερνώντες στο όνομά του. Ιδίως όταν η αποπληρωμή του χρέους είναι τόσο δυσβάστακτη που θέτει υπό απειλή ακόμα και την ύπαρξη της χώρας.

Κι όμως. Όταν τελείωσα την ανάγνωση του σκεπτικού της ΕΛΕ, και μετά από βασανιστική σκέψη, αποφάσισα ότι δεν θα συνυπέγραφα την προσπάθεια. Η απάντησή μου στον Galbraith ήταν η εξής (σε δική μου ελεύθερη μετάφραση):

"Αγαπητέ Jamie,  Διάβασα το σχετικό κείμενο προσεκτικά. Δεν το είχα δει πριν μου το στείλεις. Κατ΄αρχάς να σου πω ότι γνωρίζω τα άτομα που το υπογράφουν και πρέπει να σου πω ότι τους εκτιμώ. Τα κίνητρά τους είναι υπεράνω κριτικής και δεν πρέπει να αμφιβάλλεις για το ποιόν τους. Το ερώτημα είναι εάν η σύσταση αυτής της Επιτροπής είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος χρησιμοποίησης της ενέργειας που όλοι μαζί διαθέτουμε με στόχο την αντιμετώπιση της κρίσης χρέους που απειλεί να στραγγαλίσει όχι μόνο τον ελληνικό λαό αλλά και ολόκληρη την Ευρώπη. Μετά από πολλή σκέψη καταλήγω να απαντήσω αρνητικά. Κι αυτό παρά το γεγονός ότι το σκεπτικό της ΕΛΕ είναι απόλυτα σωστό ως προς τουλάχιστον δύο πράγματα: (1) Ένα μέρος του συνολικού ελληνικού δημόσιου χρέους προέκυψε από καθαρά άνομες συναλλαγές μέσω δομημένων παραγώγων (π.χ. συναλλαγές στις οποίες πρωτοστάτησε η Goldman Sachs). Αν και αφορά μικρό ποσοστό του γιγαντιαίου χρέους, η πλήρης αδιαφάνεια που περιβάλει αυτές τις συναλλαγές δημιουργούν θέμα το οποίο χρήζει μελέτης, ίσως και ποινικής δίωξης. (2) Πράγματι, είναι ξεκάθαρο ότι κανείς δεν έχει ενημερώσει τον ελληνικό λαό για την δόμηση του δημόσιου χρέους. Πολλοί εξ ημών έχουμε ζητήσει στοιχεία από τις αρχές περί αυτού χωρίς να λάβουμε ικανοποιητικές απαντήσεις. Παρόλα αυτά, σου λέω ότι δεν θα συνυπέγραφα το κείμενο υπέρ μιας ΕΛΕ. Τρεις είναι οι λόγοι: Πρώτον, επειδή η εστίαση στο δημόσιο χρέος ενισχύει την παραπλάνηση ότι η Κρίση των ημερών είναι κρίση του δημόσιου χρέους - ενώ, στην πραγματικότητα, το δημόσιο χρέος δεν είναι παρά η αντανάκλαση της κρίσης που ξεκίνησε στο διεθνές τραπεζικό σύστημα και συνεχίζεται σήμερα επιταχυνόμενη στις ευρωπαϊκές τράπεζες. Δεύτερον, καμία Επιτροπή δεν μπορεί ούτε να βρει τι έγιναν τα δανεικά ούτε και να εντοπίσει σε ποιον χρωστάμε το χρέος σήμερα. Όπως ξέρεις, τα ομόλογα αλλάζουν συνεχώς χέρια. Οπότε, οι αρχικοί μας δανειστές δεν είναι εκείνοι στους οποίους χρωστάμε σήμερα. Και, τρίτον, η ΕΛΕ δεν μπορεί (ό,τι και να κάνει) να τα βάλει με το μεγάλο πρόβλημα της αγοράς των στοιχημάτων τύπου CDS τα οποία έχουν θεμελιωθεί πάνω στο χρέος του ελληνικού δημοσίου. Άρα, παρά το γεγονός ότι νιώθω απέραντη συμπάθεια στους σκοπούς, στα κίνητρα και στους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από την κίνηση της ΕΛΕ, δεν θα υπέγραφα. Και δεν θα το έκανα επειδή αυτή η προσπάθεια, εστιάζοντας αποκλειστικά στη ταυτότητα των αρχικών δανειστών, μας αποπροσανατολίζει από την πραγματική φύση της σημερινής κρίσης που δεν αφορά το χρέος αυτό καθ' εαυτό αλλά την άκρως προβληματική αρχιτεκτονική της ευρωζώνης, τα παράγωγα που έχουν χτιστεί πάνω στο χρέος και στην μαύρη τρύπα του τραπεζικού συστήματος η οποία έχει εξελιχθεί σε αυτό που ονομάζω bankruptocracy (πτωχο-τραπεζοκρατία). Ελπίζω να βρήκες χρήσιμη την τοποθέτησή μου."

Μια μέρα αργότερα, ο Galbraith μου απάντησε ότι θα το σκεφτεί κι άλλο αλλά μάλλον πείθεται ότι η ΕΛΕ μπορεί τελικά να αποπροσανατολίζει. Μερικές μέρες αργότερα, ήρθε σε επαφή μαζί μου ο Λεωνίδας Βατικιώτης, με τον οποίο είχαμε συνεργαστεί στο παρελθόν και που παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο τόσο στην προσπάθεια της ΕΛΕ όσο και στο ντοκιμαντέρ Debtocracy (του οποίου την επιστημονική επιμέλεια ανέλαβε). Του εξήγησα τους λόγους για τους οποίους, παρά την συμπάθεια με την οποία περιβάλω την προσπάθεια, δεν την συνυπογράφω. Σε αυτό το σημείο να τονίσω ότι η απόφασή μου αυτή ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Από την μία ήθελα να συμπαρασταθώ στον Λεωνίδα και στους πολλούς καλούς συναδέλφους που συμμετέχουν. Από την άλλη, θεωρώ ότι κινείται σε λάθος κατεύθυνση.

Από τότε, η ΕΛΕ γέννησε το ντοκιμαντέρ Debtocracy το οποίο μόλις αυτό το Σαββατοκύριακο βρήκα τον χρόνο να το δω ολόκληρο. Το πρώτο που έχω να πω είναι ότι με εντυπωσίασε η αισθητική του. Το δεύτερο είναι ότι χαίρομαι πολύ που έχει καταφέρει να μεταφέρει σε τόσο πολύ κόσμο σοβαρές αναλύσεις για την παγκόσμια κρίση (όπως εκείνη του David Harvey, βλ. εδώ για ένα εξαιρετικό φιλμάκι του), να αφηγηθεί την ιστορία του Ισημερινού, να αναδείξει την αυταπόδεικτη αλήθεια ότι το δικαίωμα ενός λαού να επιβιώσει δεν μπορεί εξ ορισμού και κατ' εξακολούθηση να έρχεται σε δεύτερη μοίρα με τα δικαιώματα των καιροσκόπων να πλουτίζουν και, τέλος, να διεμβολίσει τον δημόσιο διάλογο με την ιδιοφυή φράση του Ντάριο Φο (αν και δεν τον αναφέρει) "δεν μπορώ να πληρώσω, δεν πληρώνω" (που την γνώρισα για πρώτη φορά στην Αγγλία της κας Thatcher ως Can't Pay, Won't Pay). Το τρίτο που έχω να πω είναι ότι εξακολουθώ να διαφωνώ στο δια ταύτα τόσο με την ΕΛΕ όσο και με το Debtocracy. Ας εξηγηθώ όσο πιο κρυστάλλινα γίνεται ώστε να μην υπάρξει η οποιαδήποτε παρεξήγηση.

Το σκεπτικό της προσπάθειας ΕΛΕ-Debtocracy είναι η στάση πληρωμών. Ο Λογιστικός Έλεγχος (που σκοπό έχει την διερεύνηση του κατά πόσον ένα μεγάλο μέρος του χρέους είναι απεχθές) έχει νόημα μόνο εφόσον έχεις στόχο να πεις στους δανειστές σου ότι σκοπεύεις να τους καλέσεις σε διαπραγμάτευση κραδαίνοντας την στάση πληρωμών ως διαπραγματευτικό χαρτί. Ο Πρόεδρος Κορρέα του Ισημερινού αυτό έκανε, και πολύ καλά έπραξε. Το ίδιο και ο Κίρτσνερ στην Αργεντινή. Γιατί να μην κάνουμε κι εμείς κάτι ανάλογο;

Πριν απαντήσω, να ξεκαθαρίσω ότι δεν έχω κανένα ηθικό πρόβλημα με την ιδέα της στάσης πληρωμών. Αν είμαι αρκετά ανόητος να σας ζητήσω δάνειο ενός εκατομμυρίου ευρώ, και εσείς μου το δώσετε με υψηλό επιτόκιο επειδή γνωρίζετε ότι υπάρχει κίνδυνος να μην πάρετε τα χρήματά σας πίσω, η μισή ντροπή για το δάνειο αυτό (και ευθύνη) είναι δική μου και η άλλη μισή δική σας. Δεν μπορούν οι πιστωτές και να εισπράττουν τα υψηλότερα επιτόκια από χώρες όπως η Ελλάδα (ως αντίτιμο του υψηλότερου κίνδυνου στάσης πληρωμών) και να περιμένουν ότι στάση πληρωμών δεν θα γίνει ποτέ (ακόμα και αν χρειαστεί να στραγγαλιστεί ένας ολόκληρος λαός). Ιδίως όταν γνωρίζουν ότι μεγάλο μέρος των χρημάτων δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα του ελληνικού λαού αλλά καταλήγει στις τσέπες μεσαζόντων, πολιτικών κλπ. Πράγματι, όσοι διαβάζατε πέρσι protagon.gr, πριν το Μνημόνιο, θα θυμάστε ότι επιχειρηματολογούσα (κόντρα στο κλίμα της εποχής) πως η κυβέρνηση έπρεπε να απειλήσει με στάση πληρωμών την ΕΕ (βλ. την αισιόδοξη πλευρά της χρεοκοπίας, και το δικό μας χρέος). Πως μόνο έτσι θα απέφευγε μια μακροπρόθεσμη και ακόμα πιο αβάστακτη χρεοκοπία που θα θύμιζε την Αργεντινή σε ευρωπαϊκό μοτίβο (βλ. το πρώτο ταγκό στην ευρωζώνη).

Δυστυχώς, την στάση πληρωμών δεν την απειλήσαμε τότε που έπρεπε. Το αποτέλεσμα ήταν ένα νέο απεχθές δάνειο 110 δισ, μετά Μνημονίου, και το EFSF για Ιρλανδία και Πορτογαλία (με τα αντίστοιχα δικά τους Μνημόνια). Όσο όμως απεχθές και να ήταν το νέο δάνειο των 110 δισ, άλλαξε τα δεδομένα. Σε άρθρο μου με ημερομηνία 10/6/10 (βλ. Και τώρα τι;) εξήγησα ότι το παίγνιο άλλαξε. Ότι η υπογραφή του Μνημονίου έθεσε τέλος στο σενάριο της στάσης πληρωμών. Γιατί; Για πολλούς λόγους από τους οποίους, για λόγους χώρου, θα σταθώ σε έναν: Επειδή το Μνημόνιο του περασμένου Μαΐου σήμανε μια τεράστια "επένδυση" τόσο πολιτικού όσο και οικονομικού κεφαλαίου της ΕΕ ώστε να αποτραπεί η ελληνική στάση πληρωμών. Να το πω απλά: Αν θελήσουμε να πάμε (μονομερώς) κόντρα σε αυτή την ευρωπαϊκή  "επένδυση" πρέπει να είμαστε έτοιμοι για έναν ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίον της ΕΕ - και μάλιστα από τα έξω. Με άλλα λόγια: Μόνο φεύγοντας από την ΕΕ θα μπορούσαμε, μετά τον Μάιο του 2010, να κηρύξουμε μονομερώς στάση πληρωμών.

Θα ήταν σοφή μια τέτοια ηρωική έξοδος από την ευρωζώνη και την ΕΕ σε αυτή την συγκυρία; Αν μπορούσαμε να γίνουμε μια νέα Αργεντινή, ένας νέος Ισημερινός ή ακόμα και μια νέα Ισλανδία (χώρες που οι λαοί τους ανάγκασαν τις ελίτ να θυσιάσουν τους δανειστές προς όφελος των λαών τους), δεν θα είχα καμία αντίρρηση να το κάνουμε συστήνοντας μια ΕΛΕ που θα χαρακτήριζε μέρος του χρέους απεχθές και κατόπιν θα προέβαινε σε στάση πληρωμών. Να σας πω γιατί δεν μπορούμε:

Πρώτον, επειδή δεν έχουμε την παραγωγική βάση για να συντηρήσουμε την κοινωνία μας μετά από μια τέτοια ρήξη. Ο Ισημερινός, όπως κατέδειξε και το ντοκιμαντέρ, έχει άφθονο πετρέλαιο. Η στάση πληρωμών κατάφερε να στρέψει τα εισοδήματα από το πετρέλαιο (από τους λογαριασμούς των δανειστών) προς το κράτος, τα σχολειά και την υγεία. Η Αργεντινή ξεπέρασε την κρίση λόγω Κίνας (που αγοράζει το σύνολο της παραγωγής σόγιας) και λόγω αύξησης των τιμών των αγροτικών της προϊόντων διεθνώς (συνεπικουρούμενη από την ζήτηση βιο-καυσίμων). Τέλος, η Ισλανδία διατηρεί παραδοσιακά ένα υγιέστατο πλεόνασμα στο εμπορικό της ισοζύγιο (εξάγει κυρίως θαλασσινά) με το οποίο μπορεί να χρηματοδοτεί το κράτος μετά από την στάση πληρωμών, την αποκοπή της χώρας από τις παγκόσμιες χρηματαγορές και την γενναία στάση των πολιτών της που καταψήφισαν σε δύο δημοψηφίσματα (το δεύτερο μόλις χτες) την φορολόγηση των νοικοκυριών υπέρ των πτωχευμένων τραπεζών. Εμείς, που θα βρίσκαμε τα έσοδα για να διατηρήσουμε τις βασικές κρατικές μας λειτουργίες αλλά και τις απαραίτητες εισαγωγές;

Δεύτερον, η έξοδος από το ευρώ για μια ελλειμματική χώρα θα μας έστελνε στην νεολιθική εποχή πριν καλά-καλά το καταλάβουμε. Γιατί; Επειδή αντίθετα με την Αργεντινή, τον Ισημερινό και την Ισλανδία που διατηρούσαν το νόμισμά τους (και χρειάστηκε μόνο να διακόψουν την διασύνδεσή της αξίας του με το δολάριο ή το ευρώ - το λεγόμενο peg), εμείς από το 2000 δεν έχουμε δικό μας νόμισμα. Έστω ότι ο πρωθυπουργός ανακοίνωνε πως σήμερα το βράδυ θα κατέθετε κατεπείγον νομοσχέδιο στην Βουλή δημιουργίας νέου εθνικού νομίσματος. Σε είκοσι λεπτά θα είχαν στεγνώσει όλα τα ΑΤΜ καθώς όλοι θα γνώριζαν ότι το νέο νόμισμα θα υποτιμηθεί βάναυσα (σε σχέση με το ευρώ) μερικά λεπτά της ώρας μετά την δημιουργία του. Φυσιολογικά, όλοι θα τραβούσαν όσο πιο πολλά ευρώ μπορούσαν από τις τράπεζες. Αύριο το πρωί οι ουρές έξω από τις τράπεζες θα ήταν  ατελείωτες και μετά από μια ώρα οι τράπεζες θα κατέβαζαν τα ρολά. Η οικονομία θα κατέρρεε. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα θα απόσυρε την υποστήριξη των τραπεζών (μιας και θα έπαυε να είναι η Κεντρική μας Τράπεζα) και έτσι εκείνες δεν θα ξανα-άνοιγαν τις πόρτες τους. Μέχρι το κράτος να παράξει το νέο νόμισμα (κάτι που παίρνει βδομάδες),  η χώρα θα είχε βυθιστεί στο απόλυτο σκότος. Χωρίς πρόσβαση στις χρηματαγορές, στο απεχθές ΔΝΤ, στην ανεκδιήγητη ΕΕ, το ρολόι θα γύρναγε πίσω πολλές δεκαετίες. Η φτώχεια θα εισέβαλε στο 80% των νοικοκυριών. Κάποια στιγμή θα ξανα-βρίσκαμε μια κάποια ισορροπία αλλά τίποτα δεν μου εγγυάται ότι η ισορροπία αυτή θα ήταν καλύτερη από την σημερινή. Οι επιτήδειοι και πάλι κερδισμένοι θα ήταν (καθώς θα είχαν διατηρήσει πρόσβαση σε λογαριασμούς ευρώ εκτός Ελλάδας) ενώ η συντριπτική πλειοψηφία θα καταριόταν την ώρα που κηρύχθηκε η μετα-Μνημονιακή στάση πληρωμών. 

Συμπέρασμα
Χαιρετίζω τους προβληματισμούς του ντοκιμαντέρ Debtocracy αλλά απορρίπτω την κεντρική του ιδέα-πρόταση. Εύκολες λύσεις δεν υπάρχουν. Η Ελλάδα δεν είναι Αργεντινή - σε πείσμα τόσο εκείνων που επισείουν την στάση πληρωμών ως μπαμπούλα για να αποδεχθούμε την λογική του Μνημονίου (και να πουληθούν γρηγορότερα τα δημόσια φιλέτα στους επιτήδειους) όσο και εκείνων που μοιράζουν φρούδες ελπίδες για μια μονομερή διαγραφή του χρέους. Μέσα στην γενική σύγχυση ένα είναι σίγουρο: Η λύση θα πρέπει να είναι ευρωπαϊκή. Να ισχύσει τόσο για την Ελλάδα, την Ιρλανδία και την Πορτογαλία όσο και για την Γερμανία και την Ολλανδία. Αν δεν έρθει, το ευρώ θα καταρρεύσει. Και τότε η στάση πληρωμών θα αποτελέσει όχι μόνο επιθυμητή εξέλιξη αλλά και μονόδρομο, Ως τότε, έχουμε καθήκον να παλεύουμε για μια ευρωπαϊκή λύση. Γιατί; Επειδή η κατάρρευση του νομίσματος που ποτέ δεν έπρεπε να είχε δομηθεί όπως δομήθηκε, του ευρώ, θα φέρει την ήπειρό μας στο χείλος μιας καταστροφής που δεν μπορούμε να διανοηθούμε.

ΥΓ. Έχω και μια άλλη ένσταση που αφορά τον τίτλο του ντοκιμαντέρ. Δεν ζούμε σε περίοδο debtocracy. Όπως έχω ξαναγράψει (εδώ στα ελληνικά και εδώ στα αγγλικά) ζούμε σε μια πρωτόγνωρη κατάσταση που ονομάζω Πτωχο-τραπεζοκρατία (Bankruptocracy): Την απολυταρχία των πτωχευμένων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία...